Tanxwé Hwenuxo tɔn ɖò Glexwe
Tanxwé Hwenuxo tɔn ɖò Glexwe ɔ nyi tanxwé ɖé ɖo Benɛɛtò tɔn mε bo ɖo toxo Glexwé tɔn mε, ɖo Atlantique tɔn mε. É ɖò ahoho xoxo é ylɔ ɖɔ Fort portugais São-Jão-Batista-de-Ajuda e è gbá ɖò 1721.
É ɖó nǔ e è nɔ mɔ sín nǔ e è nɔ mɔ ɖò gletoxo lɛ mɛ lɛ é 700, nǔ e è nɔ mɔ sín nǔ e è nɔ mɔ ɖò gletoxo lɛ mɛ lɛ é, nǔ e è nɔ mɔ sín nǔ lɛ mɛ lɛ é kpo nǔ e è nɔ mɔ sín nǔ lɛ mɛ lɛ é kpo.
Tan tɔn[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]
- Daxwi e mɛ e ɖò e
Ðò gbɛtɔ́ Aflika tɔn miliyɔn 15 e è sà dó kannumɔ jí lɛ é mɛ ɔ, mɛ miliyɔn 2 jɛji wɛ gosin Benin bɔ mɛ 60% yetɔn lɛ gosin Lagos ɖò Nigéria kpo Ouidah ɖò Benin kpo.
Ðò axɔsuɖuto enɛ e ɖò agaja d'Agbomi (1708-1740) sín acɛkpikpa glɔ é mɛ ɔ, axɔsu Kpengla (1774-1789) wɛ wá ɖó acɛ bǐ dó kannumɔgbá wu. Akpɔ́n e ɖò axɔ́súɖuto ɔ́ mɛ lɛ́ɛ nɔ́ hɛn akwɛ́ wá nú akɔta Fon tɔn lɛ.
Tɛn e è nɔ ylɔ ɖɔ Ouidah é nɔ zɔ́n bɔ axɔsuɖuto ɔ bǐ nɔ wà éɖesunɔ tɔn, bɔ gǎn e nɔ nyí Yovoghan ɔ nɔ wà azɔ̌ dó mɛ e nɔ jla kannumɔ ɖò Erɔpu lɛ é kpo axɔsuɖuto Danxomé tɔn (e Erɔpu lɛ nɔ ylɔ ɖɔ Dahomey é kpo tɛntin).
È nɔ dó gan gantɔ́ e è na sa lɛ́ɛ, bɔ è nɔ dó gan nú yě bɔ ye nɔ zɔn kilomɛtlu mɔkpan sín fí e è sa yě ɖè é yì fí e è wlí yě ɖè é. Énɛ́ ɔ́ gúdo ɔ́, ye nɔ byɔ tɔjíhún kpɛví kpɛví ɖé lɛ mɛ bo nɔ yì tɔjíhún e nɔ hɛn kannumɔ lɛ́ɛ gbɔn Atlántiki tɔ ɔ́ jí é mɛ.
Nǔ taji ɖokpo e ɖò fí e mǐ ɖè ɖò xuta Aflika tɔn é wɛ nyí Pɔtugalinu lɛ sín toxo ɖaxó Ouidah tɔn. Ðò tɛn kpɛví ɖé lɛ mɛ ɖò Ghana ɔ, è mɔ xɔ kpɛví ɖé lɛ ɖò finɛ.
- Xɔ ɔ
Ahoho xoxo é ylɔ ɖɔ Fort portugais Glexwe tɔn tɔn é è gbá ɖò 1721. É nyí fí è nɔ sɔ́ akwɛ́ dó xɔ nǔ lɛ́ɛ é ɖé káká jɛ xwè 1816 jí bɔ enɛ gudo ɔ́, é wá nyí fí e è nɔ sɔ́ akwɛ́ dó xɔ nǔ lɛ́ɛ é ɖé káká jɛ xwè 1893. É wá nyí tɛn e mɛ Portugal tò tɔn nɔ nɔ é. Ðò 1961 ɔ, acɛkpikpa Dahomey tɔn yí to ɔ sín acɛ mɛ nú Pɔtugal tɔn dó ɖu vivǐ mɛɖesúsínínɔ tɔn tɔn. Cóbónú ye na yì ɔ́, mɛ e ɖò xɔ ɔ́ mɛ lɛ́ɛ bɛ́ xɔ ɔ́ dó zo.
Ðò November 13, 1964 ɔ, è wlan hɔnkpó ɔ dó nǔ e nɔ nyí toxóɖiɖɔ tɔn é mɛ. É wɛ è fɔ́n sín azɔ̌ jí gbɔn alɔdo akwɛ́ tɔn France tɔn kpo USA tɔn kpo kpodo wěɖexámɛ tɔn kpo kpo, kpódó dɔkun tɔn lɛ́ɛ kpo sín Portugal tɔn Calouste-Gulbenkian Foundation. È sɔ́ nǔɖókpɔ́ ɖé ɖó fínɛ́, bó ɖɔ xó dó hwenuxó Ouidah tɔn jí, bɔ è hun hɔn tɔn ɖò 6 Sɛtɛ́ntɔ́mbɛ 1967.