Hwenuxo hɔnmɛ Agbomɛ tɔn
Hwenuxo hɔnmɛ Agbomɛ tɔn ɖo tokpɔn Zu tɔn ɔ mɛ ɖò Benɛ Afrika gbeji. Hɔnmɛ nɛ lɛ bi wɛ ɖo nyi ɖo tutomɛ gbɛ ɔ tɔn "UNESCO" sin wema mɛ. Kplekplemɛ hɔnnɛ e nyi Dada(Axɔsu) bo ko xɔ̀ tò ɖo Danxomɛ ɖayi lɛ tɔn. Ayikungban e ji hwenuxo hɔn mɛ ɖee yi ɛta kanɖé tɛnwe (47ha) bɔ akpaxwe ɖokpo ɖo wema "UNESCO" tɔn mɛ sin woosùn xwe 1985 tɔn .
Hwenuxo
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]Hwenuxo ɔ ɖɔji, toxo ɖe ɖo akpa nu tɔsisa ɖaxo Mɔnɔ tɔn ɔ, ma lin do Akplaxwe sin tokpɔnla ɖo afɔgokɔ sin hweyixɔwaji Benɛ tɔn. Toxo nɛ ɔ ko huzu Togotò ɔ tɔn éhɔ̀nmɛ. Akpaxwe nɛ ɔ dogbó ɖaxo ɖo Afrika gbeji bo lɛ nyi jɔtɛn nu togun e ɖo afɔgokɔ Danxomɛ tɔn e kpodo xuligboji Togo to ɔ tɔn kpan. Akpaxwe nɛ ɔ wɛ nyi Tado. Tado toxo ɔ ko nyi axɔsuɖuɖu gbeji fi e Agasuvi lɛ gosin è. Agasu ɔ axɔsuvi nyɔ̌nu Aligbonɔ kpodo kpɔ'su sin vi wɛ. Agasu kpodo ahwatɔn tɔn lɛ kpo gosin Tado, ɖo azinkpo hwlɛnhwlɛn sin ahwan tɔn ɖo nɔvi nɔvi lɛ tɛntin. Ye wa yi jɛ agban dó ayizɔnu lɛ nɛ bo do axɔsuɖuto Alada tɔn wá. È e mɛ e nyi gǎn ɖo ye nu ɔ wa ku ɔ, mɛ e na jɛ do tɔn mɛ ɔ mimɔ wa vɛwu tawun. Zinkpo hwlɛnhwlɛn nɛ ɔ wa cikɔ nu Awɛsu kpodo Dogbagli kpan (axɔsuvi we) bɔ ye gbɔ bo wlí ali bo na yi ba fi ɖěvo bo yi saxwé ɖo bo jo azinkpo ɔ dó nu nɔvi yetɔn Kɔpkɔn. Mɛ nukɔntɔn ɔ wlí afɔgokɔ hwetɔnwaji tɔn bo dó axɔsuɖuto Ajacɛ tɔn wa. E jɛ nyǐ bo nyí Tɛ-Agbanlin. Mɛ wègɔ ɔ (Dogbagli) yi saxwé nyi Gedevinu lɛ mɛ, ɖo Hwawe ma lin do tokpɔnla Gbɔxikɔn tɔn. È é wa ku ɔ vi tɔn Dako xa zinkpo tɔn ji fofo tɔn Ganyexɛsu mɛvo. Lo ɔ Aho é Ganyexɛsuvi bo wa jɛ nyi bo nyi Hwegbɛ'aja e wa yi axɔ́súzinkpo ɔ sin atavi tɔn sí bo do axɔsuɖuto tɔn wa ɖo Agbomɛ fi è é gba hɔ̀n tɔn mɛ ɖo e. Axɔsu e wa xɔ̀tò jɛ gu tɔn lɛ bi nɔ dógǎn do vlɔn(gblo) ada axɔsuɖuto ɔ kpodo hɔnmɛ lɛ kpo. Hɔnmɛ lɛ bi kplekple ɖo gblo ɛta kanɖé ɛnɛ.
Ahwan tɛnmɛ tɛnmɛ e axɔsuɖuto Agbomɛ tɔn ɔ fun lɛ e
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]Gbɔn tito axɔsuɖuto Agbomɛ tɔn ɔ gblamɛ ɔ, é ɖo ɖuɖeji gěgé gěgé bɔ e vɛ jlɛ, mɔ ɖokpo ɔ é lɛ ahwan ma kpa mɛ gěgé bɔ e bla wu tawun xa Nago Ketunu lɛ kpodo Ɔyɔnu lɛ tɔn kpan ɖo Nigeria (Awɔnlin). Lo ɔ axɔsuɖuto Agbomɛ tɔn ɔ wa ɖu ɖo to e lɛlɛ do e lɛ kaka bo fun ahwan tawun xa yovo Flansé lɛ. Nujlomɛ bo yi to sin mɛ si ɔ bo nyaxɛ ɖo to ji yovo Flansé lɛ tɔn wa sɔ ta le e tɔn sin degbigbo nuwiwa mɛ lɛ e bo dɔn ahwan gɛnnyigɛnnyi ɖe wa ɖo ahwangɔnu Agbomɛ tɔn kpodo ahwangɔnu mɛwigbeji tɔn kpan. Ɖo azan 17ɔ abɔxwisun xwe 1892 tɔn ɔ, asya Flansé to ɔ yi ji ɖo hɔnmɛ síngbóji dada Gezo tɔn. Ɖo ahwangɔnu Flansé to tɔn e ɖu ahwangɔnu Agbomɛ tɔn ji ɔ nukɔn ɔ, Axɔsu Gbɛhɛn'azin hɔn yi gbƐ bo byɔ ɖɔ e ni do hɔnmɛ ɔ zo bo nu yovo Flansé sin ahwangɔnu lɛ ma wa ɖu su nu na o. Lée dɔkun e axɔsu tɛnmɛ tɛnmɛ é xɔ to ɖo Danxomɛ lɛ xo kple lɛ e yi gbɔn zo jinu mɛ e nɛ.
Dada Gbɛhɛn'azin byɔ ɖɔ mi na yi kpe togan Flansé to ɔ tɔn
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]E gbɛ ɖɔ axɔsu Gbɛhɛn'azin kun na yi kpe togan Flansé to ɔ tɔn o ɖo é ɖèsú byɔ ɖɔ mi na yi kpée bo ɖɔ xo ɖo nyanɛ nyanɛ mɛ. Ye kplɛ yi Martinique to mɛ.
Gawu Gucili
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]Axɔsuvi Gucili, e nyi Gawu mɛɖaxó tɔn axɔsu Gbɛhɛn'azin tɔn ɔ, wa yi axɔ́súzinkpo Agasuvi lɛ tɔn sin azan 15ɔ alunsun xwe 1894 bo jɛ nyi bo nyi Agoli Agbo.