Ajanu lɛ
Ajanu lɛ ɔ, togun ɖe wɛ ye nyi ɖo hweyixɔwaji mɛwigbéji tɔn bo ɖo hwèyìxɔwaji Benɛɛto ɔ tɔn ɖò tòkpɔ̀n Kufo tɔn ɔ mɛ.
Hwenuxo yetɔn[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]
Aja togun ɔ lexwele 1000 tɔ wɛ e ɖo ayi. Axɔsuɖuto nukɔn tɔn ɔ afɔgokɔ Togo to ɔ wɛ é jɔ ɖe bo ka do hlɔnhlɔn ɖesunɔ. Axɔsuɖuto nɛ é nɔ yɔlɔ ɖɔ Tado. Axɔsuɖuto Tado tɔn nɛ vlɔn kan tawun kpodo nuwalɔ tɔn lɛ kpan kaka yi jɛ xwe kanwe ko xixa afɔtɔn nukun ɛnɛ gɔɔ (XIXè siècle) sín fifonu. Ɖo sika xwe tɔn é e hɛn ɔ é na sɔdo xwe kanwe ko xixa afɔtɔn gɔɔ kpodo afɔtɔn nukun we gɔɔ kpan tɛntin e (XIXè siècle) mɛ ɔ, vlɔn kan gbɔn Kufo tɔ ɔ nu kaka yi jɛ xu Agbonu tɔn ɖo Atakpamɛ kpodo Kanbolé tɔn ɖo Camba tɔn to. Yɛhwenɔ Jésuite espagnol Alonzo Sandoval tɔn jlɛ ɖo lexwele 1627 tɔn ɖɔ «axɔsuɖuto gansyɛnsyɛn ɖé wɛ bo vlɔn kan ɖo ayikun faɖaɖa ɖeji kaka yi jɛ xu to, bɔ mɛwi é nɔ yɔlɔ ɖɔ Éminence é wɛ kpa acɛ nu tɔjihunglintɛn ɖokpo é ɖo finnɛ.» Anyigbanfyɔ lɛ wɛ ɖu axɔsu ɖo ayikungban nɛ ɔ nu.
Gbè tɛ ye nɔ dò[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]
Ajanu nɔ do ajagbè. Gbè nɛ ɔ gbɛtɔ na yi 550 000 mɔ wɛ nɔ do. Ɖo ye mɛ enɛ lɛ mɛ ɔ mɛ 360 000 wɛ ɖo Bénɛ ɖo 2006 dɔn bɔ ye mɛ 190000 ka ɖo Togo ɖo 2012.